Beyruni
Beyruni Biyografisi
Fars kökenli İslam bilginidir. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Beyruni, 4 Eylül 973 tarihinde Harezm‘de doğmuştur. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el- Biruni’dir. Fars kökenli İslam bilginidir. Daha ufak yaştayken Harzemşahların sarayıyla irtibata geçti. Ünlü Matematikçi Emir Ebu Nasr Mansur Bin Ali Bin Irak’ın himayesine girdi. Abdüssamed Bin Samet El-Hakim ve İbn-i Sina’dan dersler aldı.
22 yaşındayken Batı Harezm Doğu Harezm’e saldırınca Beyruni önce Rey’e, ardındaki da Cürcan’a gitti. 1001 yılında Harezm’e geri döndü. Gazneli Mahmud’un Harezm’i 1017 yılında istilasına değin Harezm’in Gürgenç kentinde kaldı. Sonradan da Gazne’de yaşadı.
Yetiştiği dönemde, İslam ve batı dünyasında Beyrunî düzeyine erişebilen bir bilim adamına rastlanılmamaktadır. XI. Yüzyılı, bilim tarihçileri Beyrunî Çağı olarak da adlandırmışlardır.
Ortaçağ bilginlerinin müşterek yanları, birçok bilim dalında egzersiz yapmalarıdır. Beyrunî’de de bu özellik kendini açık açık gösterir. 148 eser vaşta matematik, astronomi ve coğrafya almak üzere fizik, tıp, eczacılık, doğabilim, yerbilim, sosyoloji, felsefe, tarih, dinler tarihi ve dilbilim dallarında 110 kitap yazmıştır. Bunlardan fakat 32 si günümüze dek ulaşmıştır. O ilmi belgelere dayanmanın mecburiyetini, olayın deney ve tecrübelerle ispat edilmesi gerektiğini ilk kere öne süren alimlerdendir.
Beyruni, Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Süryanice, Türkçe, Peçenekçe, Sanskritçe, ve Yunancaya vakıftı.
Dünyanın kendi ekseni etrafında ve Güneş etrafında döndüğünü söylemiştir. Bu düşüncenin İslam ülkelerindeki birincil temsilcisidir. Beyruni dünyanın yuvarlak olduğunu hem ekseni ayrıca de güneşin etrafında döndüğünü Copernicus’cilt tam 500 sene evvel ispatlamıştı. Yıldızların uzaklığını, yüksekliğini ve açılarını tesbite yarayan usturlab denilen ölçüm âletlerini geliştirmiş; bunun yanısıra yeni yeni âletler yapmıştır. Beyrunî, kendi yaptığı âletlerle, dünyanın çapını ve ekliptik eğilimini de doğruya fazla yakın bir şekilde hesaplamıştır. “Kanunu`l-Mes`udi fi`l-hey`e ve`n-nücum” adlı eseri, dünyada yazılmış ilk astronomi kitaplarından biri sayılabilir.
1030 yılında Gazneli Mahmud‘un oğlu için yazdığı “Al Kanun Al Mesudi” (Mesud’un Yasası) adlı kitabı bir ansiklopedi niteliğindedir ve trigonometri tarihi için çok önemlidir. Bu yapıtında kendisinden önce yazılmış bütün bilgileri derlemiş, kendi gözlem ve hesaplarını da eklemiştir. 11 ciltten oluşan bu kitapta; vakit ve yıllık, trigonometri, küresel astronomi, özel astronomi problemleri (Ay hareketi, Ay’ın çeşitli zamanlardaki şekilleri, gezegen hareketleri, yıldız kataloğu) ve jeodezi konuları anlatılmaktadır.
Gazneli Mahmut’un Hindistan’ı zaptından sonra Hindistan’a gitti. Sultan Mahmut onu Define genel Müdürü yaptı. Orada Sankstristçe öğrendi. Burada matematik, gökbilim, far yaptı.
Coğrafya ve matematiksel coğrafya konularında içe doğru araştırmalar yapan Beyrunî bilhassa mesken alanlarının enlem ve boylamlarını belirlemeye öncelik tanımıştır. İslamiyet’te mevki tayini büyük tartı taşır. Namaz vakti kıbleye yönelmek gerekliliği, İslam kentlerinin Mekke’ye kadar coğrafi mevkilerinin tayinini zorunlu kılıyordu.
Dünyanın yuvarlak oluşunda tereddüt etmediği gibi, dünyanın dönüşünü , hatta yerçekiminin varlığını ortaya koymuştur. Isaac Newton’dan asırlar öncesi Beyruni yerçekimi hakkında şunları söylemiştir:
Talep dönüyorsa bu dönüşünden nedeniyle her şey niye fırlamıyor? Denilirse şu cevabı veririz: Bu koşul çıkardığımız teoriyi çürütemez. Çünkü yer her şeyi çekiyor. İşte bu çekim yeryüzündekilerin fırlamasına mani olur. Beyruni optikle de ilgilendi. Ve ışığın sesten seri olduğunu söylemiştir.
Araştırmadığı konu, ilgilenmediği saha kalmamıştır. Yıkıntıilginç olan, Beyruni’nin el attığı sahaların birçoğunda kalburüstü eserler verebilmiş olmasıdır. O Kadar fakat, Beyruni’nin veriminin fazla küçük bir kısmı uzman olmayan, sıradan okur kadar anlaşılır. Zira Beyruni, koskocoman emeklerle envai çeşit data derlemiş, çok ileri rasatlar yapmış, son derece de hassas ve ileri hesaplamalarla cetveller hazırlamış ve bunları, oysa konun experlerinin nüfuz edilebilecekleri teknik teferruat çerçevesinde içeriye doğru yorumlamıştır. Çin porselenlerinden Germenlerde demirciliğe; Musevilerin, Hintlilerin, Songdluların takvimlerinden bilinen tüm kavimlerin tanrısal günlerine, bayramlarına ve envai çeşit dil ve mahalli lehçenin içerdiği terimlere değin fazla geniş bir entervaldeki konular/olgular onun veriminde bir dahinin pirizmasından süzülen halleriyle irtifa gösterirler. Denilebilir ancak Beyruni, tarihsel derinliği ve gelişimiyle irtibatlandırarak, çağının az daha tüm bilgilerini özümsemiş, bunları ‘kişiye özel ansiklopedisi’nde bir araya gea koyabilmek için o döneminin bütün önemli dillerini öğrenmekle yetinmemiş, bir takım ölü dilleri ve fazla yaygın olmayan lehçe ve ağızları da hıfzetmiştir. Bu yanıyla Beyruni İslam Aleminde çok nadir bir numunedir.
Beyruni, 13 Aralık 1048 tarihinde Gazne’de 75 yaşında ölmüştür.
Türkiye’de 1973 yılında El- Biruni namına posta pulu basılmıştır. Biruni’ye ait bir minyatür, İstanbul’daki Topkapı Müzesi’nde bulunmaktadır.
Kitapları :
– El-Âsâr’il-Bâkiye an’il-Kurûni’i-Hâli-ye
– El-Kanûn’ül-Mes’ûdî
– Kitâb’üt-Tahkîk Mâ li’l-Hind
– Tahdîd’ü Nihâyeti’l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet’il-Mesâkin
– Kitâbü’l-Cemâhir fî Mâ’rifet-i Cevâ-hir
– Kitâbü’t-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti’t-Tencîm
– Kitâbü’s-Saydele fî Tıp
– Kalıt
